املاک و اراضی روستایی

فصل اول: فرایند تغییر کاربری در اراضی روستایی

الف- نحوه تهیه و تصویب طرح‌های هادی روستایی

طرح هادی روستایی

برای سكونتگاه های روستایی نیز به مانند شهرها طرح های مختلفی تهیه و تدوین می شود كه طرح هادی بارزترین نمونه آن است. طرح هادی روستایی عبارت است از تجدید حیات و هدایت روستا به لحاظ ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فیزیكی. سازمان كارفرمای این طرحها بنیاد مسكن انقلاب اسلامی می باشد. در قالب این طرح وضعیت فیزیكی، اجتماعی، اقتصادی، جمعیتی و فرهنگی كل روستا در ار ارتباط با حوزه نفوذ و سطوح بالاتر خود بررسی، ساماندهی و برنامه ریزی می شود.

اهداف طرح هادی به شر ح زیر است.

الف- ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها با توجه به شرایط فرهنگی - اقتصادی - اجتماعی

ب- تامین عادلانه امكانات از طریق ایجاد تسهیلات اجتماعی، تولیدی، رفاهی

ج- هدایت وضعیت فیزیكی روستا

د- ایجاد تسهیلات لازم جهت بهبود مسكن روستائیان و خدمات محیط زیستی و عمومی

 (اكبری غضنفر - عبدالهی مجید مجموعه قوانین و مقررات ده و دهیاری 1384 صفحه 474)

تهیه و اجرای طرح های هادی

«شناخت وضع موجود»

شناسایی و مطالعه وضع موجود در ابعاد منطقه و روستا به شرح زیر صورت می گیرد.

الف- شناسایی منطقه عبارت است از شناسایی اجمالی عوامل طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فیزیكی براساس الگوهای پیش فرضی و ضوابط بنیاد مسكن.

ب- شناسایی روستا

در این بخش از مطالعات تأثیر شرایط و عوامل طبیعی زمین های اطراف روستا و تأثیر طول و عرض جغرافیایی، عوارض طبیعی، وضع خاك، شیب زمین ها، پوشش نباتی و عوامل اقلیمی در مسایل زیست محیطی در قالب الگوهای فوق الذكر مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و كاربرد آنها درجهت تكامل زیست محیطی انسان مشخص و ارایه می گردد. ضمناً در رابطه با وضعیت كالبدی روستا، بازتاب فعالیت های انسانی در محدوده حوزه آبخیز و منابع طبیعی روستا (كشاورزی-باغداری، دامداری) و فعالیت های معدنی و صنعتی (معادن و كارگاه های صنعتی كوچك و بزرگ) نیز فعل و انفعالات شكل گیری اماكن در آبادی (نظیر واحدهای مسكونی، باغات درون آبادی اماكن اجتماعی مذهبی بهداشتی، آموزشی، تجاری، خدماتی، و راه های ارتباطی) برروی شرایط كالبدی روستا و حوزه ی نفوذ آن به منظور تكامل بخشی و فراهم نمودن شرایط مناسب تر زیست مورد مطالعه قرار گیرد.

تعیین ضوابط و ارائه پیشنهادات در راستای اهداف فوق الذكر و تعیین محدوده ی برنامه مورد نیاز به منظور دستیابی بر محورهای اصلی طراحی، پیشنهادات و ضوابط كلی زیر ارایه می گردد.

الف- ارایه پیشنهادات به منظور تعیین جهات رشد اقتصادی، اجتماعی و كالبدی روستا.

ب- ارایه پیشنهادات توسعه فیزیكی در وجوه سه گانه فوق

تهیه طرح هادی

پس از دستیابی بر محورهای طراحی و تعیین ضوابط توسعه، طرح های اصلاحی در دو بخش غیر فیزیكی و فیزیكی به شرح زیر ارایه می گردد.

الف- طرح های غیر فیزیكی

این بخش از طرح ها عمدتاً به صورت ارایه برنامه وجایگاه فیزیكی آنها در حوزه نفوذ روستا مطرح شده و لازمه اجرای آن، هماهنگی و مساعدت دیگر ارگانهای اجرایی دست اندركار كشور می باشد.

برنامه های مذكور عبارتند از

الف- برنامه ها و جایگاه افزایش تولیدات روستایی از طریق بكارگیری هرچه بیشتر آب و خاك در منابع و كشاورزی برنامه ها و جایگاه خدمات عمومی به منظور ایجاد تعادل بین فضاها، امكانات، عملكرد و نیازهای كمی و كیفی جمعیت روستا.

ب- برنامه ها و مكان یابی و گزینش مراكز استقرار جمعیت از طریق هماهنگی های لازم با روستا برنامه ها و جایگاه شبكه مراكز تأسیسات عمومی روستا.

ب- طرح های فیزیكی

این بخش از طراحی عمدتاً موقعیت كالبدی و بهبود وضع موجود روستا را در برگرفته و شامل طرح های زیر است

• 1. طراحی جهت گسترش و جایگزینی فضاهای لازم با توجه به جمعیت 5 تا 10 سال آینده روستا
• 2. تنظیم شبكه های ارتباطی خارج و داخل روستا
• 3. طرح دفع آب های سطحی و به كارگیری آنها در توسعه منابع طبیعی، كشاورزی و صنایع مفید
• 4. طراحی سیستم های فاضلاب (در صورت لزوم)
• 5. ارایه تیپ های مناسب مسكن با بهره گیری كامل از الگوهای محلی و متناسب با ابعاد خانوار با اتكای بر تكنولوژی مناسب ساخت و ساز
• 6. ارایه برنامه زمان بندی اجرایی طرح
• 7. تهیه نقشه های اجرایی (نقشه های فاز2) در حد نیاز دستگاه های اجرایی و یا عوامل محلی به منظور هدایت مسایل اجرا
• 8. اجرای طرح های مصوب و نظارت بر آن

بنیاد مسكن با توجه به اصل عدم مداخله مستقیم در اجراء و با اتكاء به مشاركت های مردمی به ترتیب زیر انجام وظیفه می نماید

الف- ایجاد زمینه مشاركت بانك ها و صندوق های قرض الحسنه و فراهم نمودن تسهیلات مالی

ب- ارایه خدمات فنی و تخصصی در زمینه نظارت و تهیه ماشین‌ آلات سنگین در رابطه با طرح فیزیكی

ج- ایجاد بستر مشاركت مردم و سازماندهی نیروهای محلی در رابطه با تهیه و اجرای طرح

د- نظارت و واگذاری زمین به افرادی كه به نحوی مسكن آنها در طرح پیشنهادی قرار می گیرد، بر اساس تبصره 3 ماده 4 قانون اساسنامه بنیاد مسكن

تبصره- كلیه عملیات طراحی و اجرا با مشاركت و هم فكری مردم صورت می‌گیرد.

روش تهیه و تصویب طرح هادی

الف- تصویب و ابلاغ ضوابط به استان

ب - ضوابط و قوانین مربوط به انتخاب و معرفی روستا توسط دبیرخانه شورای مركزی تهیه و پس از تصویب شورای مذكور به استان ها ارسال می‌گردد.

انتخاب مشاور

مشاورین داوطلب همكاری با بنیاد توسط دبیرخانه شورای تصویب معرفی و با نظر بنیاد مركز انتخاب می گردند.

تشكیل تیم كارشناس

دفتر تهیه طرحهای هادی می تواند با استفاده از متخصصین و سازماندهی نیروهای دانشجویی گروه های كارشناسی تشكیل داده و طرح هادی برخی روستاها را مستقیماً تهیه نماید.

كنترل مراحل مختلف طرح

مطالعات انجام شده توسط مشاور در مراحل مختلف توسط دفتر تهیه طرح های هادی بنیاد مركز و استان كنترل و تأیید می گردد.

تصویب طرح تهیه شده

طرح های ارایه شده به وسیله دبیرخانه شورای تصویب «بنیاد استان» در شورای مذكور مطرح و تصویب می گردد.

تبصره- در صورت عدم تأیید و تصویب طرح پیشنهادی مشاور موظف به اصلاح آن است.

ابلاغ طرح

طرح تصویب شده توسط بنیاد مركز به استانداری و بنیاد استان جهت اجراء ابلاغ می گردد.

 (اكبری غضنفر- عبدالهی مجید، مجموعه قوانین و مقررات د ه و دهیاری انتشارات قلمستان هنر 1384 صفحات 479-476)

كاربری اراضی روستایی

در مجموع مساحت كشور بیش از 90 درصد اراضی تحت تصرف و دست اندر كاری مردم روستاها و عشایر قرار دارد. این اراضی در كلیه مناطق كشور در محدوده های ثبتی و عرضی روستا قرار داشته، به صورتی از مقیاس های مختلف در قالب انواع مختلف كشت و كار، مرتع، جنگل، بهره گیری از منابع معدنی سطحی به وسیله روستانشینان مورد بهره برداری قرار می گیرد كه البته به دلیل كامل نبودن نقشه تفكیكی كاربری اراضی در سطح كشور، ارقام مربوط به كاربری اراضی عمده تخمینی اعلام شده است. اما در مجموع كاربری اراضی روستایی كشور می تواند در اشكال زیر مورد بهره برداری قرار می گیرد و حد فاصل نقاط روستایی مختلف تحت قراردادهای عرفی و سینه به سینه یا ثبتی بین نقاط همجوار به نوعی تقسیم شده است كه به صورت تصرف مستقیم (كاشت) و یا مرتعی بین اهالی تقسیم می شود.

تقسیمات اراضی روستایی در كشور

الف و ب- اراضی زیر كشت و آماده كشت

در مطالعه سیستمی اراضی روستایی، اراضی زراعتی در ردیف اول طبقه بندی اراضی قرار می گیرد. این اراضی شامل انواع زیر است

راضی زیر كشت آبی، كه مهمترین طبقه اراضی زراعتی روستایی هستند حدود 4 میلیون هكتار اراضی زیر كشت دیم، حدود 6 میلیون هكتار

اراضی آماده كشت، حدود 9 میلیون هكتار

باغات و قلمستانها، حدود 1 میلیون هكتار

كه مجموع آنها 20 میلیون هكتار می گردد.

ج) مراتع

قسمتی از اراضی روستایی فاقد كشت، و دارای پوشش گیاهی طبیعی است. از این اراضی برای چرای دام (روستایی و عشایری) استفاده شده و تحت عنوان مرتع شناخته می شود. مراتع از نظر ظرفیتهای چرای دام تفاوتهای فراوانی دارد. این تفاوت ظرفیت بین چند هكتار برای یك رأس دام (در مناطق كویری) و كمتر از 1 هكتار در ارتفاعات غرب و شمال كشور است.

اهمیت مراتع در محیط جغرافیایی كشور

مراتع علاوه بر اهمیت چرای مستقیم توسط دامها، منافع غیر مستقیم دیگری نیز دارد كه حائز اهمیت ویژه است، از جمله؛

• 1. از حركت سریع روان آبهای حاصل از بارندگی جلوگیری كرده، بخش مهمی از آن را نیز در زمین نفوذ می دهد كه باعث تقویت منابع آب قنوات، چشمه ها و دیگر سفره های زیر زمین می شود.
• 2. ریشه علوفه مرتعی به صورت پمپ آبهای تحت الارضی را می مكد و سطح آن را در زیر زمین در حد معینی ثابت نگاه می دارد (گفته می شود كه بعضی از گیاهان بویژه در كویر تا حدود 180 اتمسفر مكش دارد.)
• 3. شكافهای عمیق و عریض اراضی در نمکزارهای كویری نشان از همین خاصیت گیاهان دارد. (نمونه در اشكذریزد، خورو بیابانك، زواره اردستان و ...)
• 4. بعضی از گیاهان مرتعی علاوه بر استفاده از منابع زیر زمینی از رطوبت نسبی هوا نیز تأمین آب می كنند و در حركت جریانات مرطوب هوا مؤثرند.
• 5. منابع دارویی و صنعتی ارزشمند گیاهان مرتعی از جمله گز، كتیرا، آنقوزه و نباتات معطر می توانند در اشتغال و در آمد روستاییان مؤثر باشند.
• 6. وجود آنها از گسترش بیابانزایی جلوگیری می كند.
• 7. و منافع بی شمار دیگری كه بررسی خاص و گسترده ای را نیاز دارد.

د) جنگل

معیشت اكثر روستاییان حاشیه جنگلها مبتنی بر بهره برداری از جنگل است. صرف نظر از اقوال تاریخی مبنی بر وسعت مناسب جنگلها در نواحی مختلف كشور، در چهار دهه گذشته از كل مساحت كشور، وسعتی بیش از حدود 18 میلیون هكتار اراضی زیر پوشش انواع جنگلها بود. اما اكنون 5/12 میلیون هكتار (5/7 درصد) كل وسعت كشور باقی نمانده است.

در سالهای اخیر بخصوص با ملی شدن جنگلها و كم شدن نسبی نیاز جامعه به زغال و سوخت، تخریب جنگلها محدودتر شده. جنگلهای ایران به دو دسته تجارتی و غیر تجارتی تقسیم می شود كه فقط از جنگلهای تجارتی شمال استفاده می شود با مساحتی حدود 38/1 میلیون هكتار. جنگلهای غیر صنعتی به طور عمده در مناطق زاگرس پراكنده شده اند (بلوط، بنه، بادام و ...) در نقاط مختلف نیز به صورت پراكنده پوشش جنگلی وجود دارد.

و) اراضی بایر

فضایی از قلمرو روستایی با توجه به تكنولوژی موجود، تاكنون مورد بهره برداری اقتصادی قرار نگرفته است. مانند تپه های ماسه ای، بیابانها، كویرها، باتلاقها و زمینهای شكسته

 (حسینی ابری، سید حسن، مدخلی بر جغرافیای روستای ایران، انتشارات دانشگاه اصفهان، سال 1380 صص 174-169)

ب- آشنایی با كاربری اراضی روستایی

تعاریف مربوط به كاربری ها

قطعه زمین

زمینی است كه دارای یك سند مالكیت باشد.

كاربری

استفاده از زمین را كاربری آن زمین می گویند كه شامل خدمات مختلف مسكونی، آموزشی، بهداشتی و ... می باشد.

ساختمان مسكونی

بنای داخل مجموعه فضای مسكونی است كه به منظور سكونت از آن استفاده می شود.

سطح كل زیر بنا

عبارت است از سطح خالص مجموعه طبقات

نمای ساختمان

عبارت است از كلیه سطوح خارجی ساختمان كه مشرف به فضاهای باشد.

سطح اشغال

سطحی از عرصه می باشد كه بوسیله اعیان اشغال می گردد.

فضای باز

عرصه ای از قطعه است كه در آن ساختمانی بنا نشده باشد.

برزمین

عبارت است از هریك از جهات مالكیت كه حداقل 50 درصد كل طول آن مجاور معبر عمومی باشد.

براصلی

عبارت است از بر مالكیت در معبری كه طولانی ترین جهت مالكیت در مجاورت آن معبر قرار داشته باشد.

انواع كاربری های مجاز در اراضی مسكونی

استفاده از بناهای مسكونی به منظورهای زیر مجاز می باشد:

الف) سكونت دایمی افراد خانواده

ب) كاشت درخت و گل و سبزی (حداقل 10 درصد فضای آزاد قطعات زمین مسكونی بایستی به باغچه اختصاص داده شود)

ج) كارگاه صنایع دستی خانگی (قالی بافی، حصیربافی، توربافی و ...)

د) پاركینگ اتومبیل

هـ) انبار محصولات كشاورزی و وسایل صیادی و لوازم خانگی و ... و دامداری كوچك روستایی و مرغدانی سنتی

و) سایر فعالیت های خدمات خانگی مانند خیاطی، بافندگی، آرایشگاه زنانه، كلاسهای نهضت سواد آموزی و سایر كلاسهای خصوصی

ز) خدمات درمانی (مطب پزشك، تزریقات و ...)

ح) احداث ساختمان های فرهنگی و مذهبی در اراضی با كاربری مسكونی با رعایت ضوابط و مقررات ساختمان های مسكونی همجوار با آن بلامانع است.

محل منسب برای استقرار فعالیت های خدمات عمومی مذكور در بندهای (و) (ز) (ح) در نزدیكی مركز محله و در برگذرهای اصلی توسعه می شود.

 (رضویان، محمدتقی، کاربری اراضی شهری، انتشارات منشی، 1371)

آشنایی با مقدمات فرآیند تعیین كاربری و برنامه ریزی روستایی

نحوه واگذاری اراضی روستایی

شرایط عمومی متقاضیان دریافت زمین مسكونی از بنیاد مسكن انقلاب اسلامی به قرار زیراست.

الف- متقاضی نباید دارای زمین با كاربری مسكونی یا ساختمان مناسب سكونت در محدوده روستا بوده و یا سابقه اخذ زمین یا مسكن از دولت و یا نهادهای انقلابی را داشته باشد. بدیهی است در صورت كشف تخلف از بند مذكور، زمین مورد نظر مجدداً توسط كمیته موضوع ماده 8 این دستورالعمل قیمت گذاری شده و ما به التفاوت نسبت به قیمت روز اخذ خواهد شد. مدت اعتبار قیمت گذاری فوق 3 ماه خواهد بود.

تبصره1- مبنای احراز عدم دریافت زمین گواهی كتبی شورای اسلامی روستا و در صورت نیاز حسب تشخیص مدیر كل بنیاد مسكن استان با استعلام شعبه بنیاد از سازمان مسكن و شهرسازی در استان و شهرهای مهم و تعهد نامه متقاضی می باشد.

تبصره2- مناسب سكونت نبودن املاك و ساختمانهای مسكونی توسط كمیته قیمت گذاری در استان تعیین می شود.

ب- متقاضی باید كتباً و رسماً متعهد سكونت در محل مورد نظر پس از دریافت زمین گردد.

ج- سپردن تعهد برای اخذ پروانه ساختمانی ظرف حداكثر 6 ماه پس از تحویل زمین و شروع احداث بنا حداكثر ظرف مدتی كه در قرارداد موقت واگذاری زمین تعیین می گردد و ضروری است

تبصره- كلیه تعهدات متقاضی در قرارداد واگذاری درج و همچنین تعهدنامه دیگری شامل رعایت كلیه ضوابط عمومی و خصوصی واگذاری و با تأكید بر اینكه در صورت عدم رعایت تعهدات بنیاد نسبت به فسخ قرارداد واگذاری بدون مراجعه به حاكم قضایی و استرداد زمین و یا اخذبهاء روز اراضی اقدام خواهد نمود، از متقاضی اخذ می گردد.

د- چنانچه متقاضیان حقیقی و یا حقوقی زمین تحویلی را پیش از زمان قید شده در قرارداد واگذاری معطل و یا برای منظور دیگری بهره برداری نمایند. مطابق تبصره ذیل بند «ج» عمل خواهد شد.

تبصره1- فروش زمین به ثالث قبل از احداث بنا بطور كلی ممنوع بوده و در صورت احراز مطابق تبصره ذیل بند «ج» عمل خواهد شد.

تبصره2- واگذاری اراضی روستایی كه به شهر تبدیل شده پس از تایید معاونت عمران روستایی مركز مجاز می باشد.

شرایط اختصاصی اشخاص حقیقی متقاضی دریافت زمین از بنیاد مسكن انقلاب اسلامی به شرح زیر است

الف- دارا بودن تابعیت ایرانی

ب- دارای بودن تاهل یا سرپرستی خانوار یا حداقل 25 سال سن

تبصره- مرجع تایید سرپرست بودن خانوار، شورای حل اختلاف روستا و یا دادگستری شهرستان می باشد.

در شرایط یكسان، متقاضیانی كه دارای شرایط مندرج در ذیل می باشند از اولویت دریافت زمین برخوردار هستند

الف- ایثارگران و خانواده معزز شهداء

ب- خانواده های تحت پوشش كمیته امداد- بهزیستی

ج- اشخاصی كه تمام یا بخشی از منزل مسكونی آنان در اجرای طرحهای هادی و یا طرحهای عمرانی روستا تخریب و یا تملك شده است.

د- افراد بومی و ساكنینی كه با تأیید شورای اسلامی روستا سابقه سكونت بیشتری نسبت به دیگران دارند.

ه‍- متقاضیانی كه محل اشتغال آنها در روستاهای مورد نظر می باشد با اولویت كارمندان دولت و ارگانهای خدماتی شرایط اختصاصی اشخاص حقوقی متقاضی دریافت زمین از بنیاد مسكن انقلاب اسلامی به شرح زیر است.

الف- واگذاری زمین به سازمانهای دولتی، نهادها، نیروهای نظامی و انتظامی براساس طرحهای مصوب آنان و رعایت ضوابط و کاربریهای تعیین شده در طرحهای هادی و تفکیکی مصوب و به منظور اجرای پروژه های غیرمسکونی بلامانع است.

تبصره1- در موارد پیش بینی نشده یا برای اجرای طرح های ویژه اخذ موافقت معاونت عمران روستایی مركز الزامی است.

تبصره2- سازمانهای مذكور موظفند طرح مصوب خود را كه به تایید بالاترین مقام اجرایی آن سازمان در استان رسیده است كتباً به بنیاد مسكن ارائه داده و پس از پرداخت كامل بهاء اراضی، انعقاد قرارداد و تحویل اراضی بلامانع است.

ب- واگذاری زمین به تعاونیهای مسكن كارگری و كارمندی با اخذ تعهد محضری حداكثر 6 ماهه برای شروع عملیات ساختمانی و رعایت ضوابط طرحهای هادی و تفكیكی بلامانع است.

تبصره- تعاونی های مذكور باید شرایط عمومی متقاضیان و شرایط اختصاصی اشخاص حقیقی متقاضی دریافت زمین را برای اعضاء خود رعایت و در صورت تخلف و عدم انجام تعهد مطابق تبصره ذیل بند «ج» عمل خواهد شد.

واگذاری زمین به انبوه سازان مسكن براساس نقشه و مشخصات فنی و گزارش توجیهی بنیاد استان كه به تأیید حوزه معاونت امور اقتصادی و برنامه ریزی رسیده باشد و تصویب معاونت عمران روستایی مركز بلامانع است.

چنانچه متقاضیان انفرادی یا تعاونی های مسكن متقاضی دریافت زمین بصورت اجاره باشند بنیاد مسكن استان موظف است با توجه به امكانات و مقدورات نسبت به واگذاری زمین با رعایت كامل ضوابط و شرایط دستورالعمل اقدام نماید.

تبصره1- مبلغ اجاره سالانه اراضی توسط كمیته قیمت گذاری تعیین می گردد.

تبصره2- چنانچه متقاضیان پس از عقد قرارداد اجاره و یا احداث بنا متقاضی واگذاری قطعی زمین باشند واگذاری براساس شرایط روز و با نظر كمیته بلامانع می باشد.

تنظیم سند مالكیت بنام متقاضی پس از اتمام عملیات ساختمانی و تسویه حساب كامل با متقاضی با رعایت شرایط مندرج در قرار داد واگذاری و ارایه پایان كار واخذ اصل سند مالكیت از متولی و با واگذار كننده زمین و انجام كلیه تعهدات موضوعه صورت می گیرد.

مقررات تفكیك زمین و نحوه استفاده از اراضی

در ایجاد واحدهای مسكونی رعایت موارد زیر الزامی است.

• 1. زیربنای ساختمان در قسمت شمالی زمین و به میزان شصت درصد كل زمین خواهد بود در صورتی كه برای توالت، محل نگهداری دام و انباری و ... در قسمت جنوبی زمین نیز ساختمان لازم باشد حداكثر زیر بنای این قسمت 10 درصد مساحت كل زمین است به شرطی كه مجموع ساختمان های دو قسمت بیش از 60 درصد نباشد.
• 2. حداقل تفكیك جهت هر واحد مسكونی 200 متر مربع منظور گردیده است.
• 3. زیر ضوابط تفكیك، زیر بنا و حداكثر ارتفاع آمده است.
• 4. حداكثر ارتفاع متنی1 متر است.
• 5. حداكثر ارتفاع واحدهای مسكونی 5/3 متر
• 6. در هیچ یك از سطوح خارجی ساختمان نمی توان پنجره مشرف به مالكیت مجاور احداث نمود مگر اینكه از حد مالكیت حداقل2 متر و در این صورت از شیشه های غیر قابل دید استفاده شود.
• 7. جهت رعایت بهداشت محیط حتی الامكان از ساخت محل نگهداری دام در واحدهای مسكونی جدید جلوگیری شود و محل نگهداری دام به داخل باغات و خارج از محدوده سكونتی انتقال یابد.
• 8. واحدهای مسكونی اطراف آثار با ارزش تاریخی روستا نباید بیش از 1 طبقه (1 سقف) داشته باشد حداكثر ارتفاع واحدهای مسكونی در این قسمت ها 5/3 متر خواهد بود.
• 9. تغییر كاربری مسكونی پیشنهادی بدون مجوز مقامات مسئول ذی صلاح ممنوع است.
• 10. احداث ساختمانهای بیش از دو طبقه ممنوع است مگر با تصویب مراجع زیربط باشد.
• 11. برای نورگیری بهتر توصیه می شود كه فضای زندگی (اتاق و نشیمن) در سمت جنوب و فضاهای خدماتی و غیر از آن در سمت شمال طراحی شود.
• 12. احداث تأسیسات دفع فاضلاب در تمامی واحدهای مسكونی الزامی است.
• 13. جهت رعایت بهداشت پیش بینی ورودی جداگانه برای نگهداری دام و انسان ضروری است ولی در صورت ناگزیر بودن وجود یك ورودی مشترك برای انسان و دام، محل آن باید به شكلی پیش بینی شود كه دام و انسان بدون تلاقی و یا عبور از محل زیست یكدیگر به طور مجزا هدایت شوند.
• 14. انبارهای ساخته شده باید نزدیك به آغل و دارای ارتباط مستقیم با حیاط باشد.
• 15. طراحی انبار باید نزدیك در ورودی و نقاطی باشد كه علاوه بر سهولت حمل و نقل محصولات امكان تهویه و كمك رسانی در مواقع بروز خطر فراهم باشد.
• 16. با توجه به اجتناب ناپذیر بودن همزیستی انسان و دام (حداقل در كوتاه مدت) در طراحی واحدهای مسكونی، جدایی هرچه بیشتر و بهتر محل زیست آنها از یكدیگر توصیه می شود كه حداقل فاصله بین فضای نگهداری دام و بخش مسكونی حداقل پنج متر باشد.

 (معاونت آموزشی جهاد دانشگاهی، راهنما/جامع مدیریت روستایی، انتشارات جهاددانشگاهی، صص 580-575)

تفکیک زمین روستایی

بنیاد مسکن انقلاب اسلامی موظف است در راستای وظایف قانونی مقرر ماده 4 اساسنامه و تبصره های ذیل آن در جهت تشویق و تسهیل ساخت و ساز مسکن روستایی و بهسازی و عمران بافت مسکونی و هدایت توسعه فیزیکی موزون در روستاها و یا برای جابجایی روستاهای در معرض خطر تخریب و بازسازی مناطق سانحه دیده نسبت به مطالعه و شناسایی و تهیه زمین مورد نیاز در روستاها با اولویت زمینهای دولتی تملک، تفکیک و واگذار نماید.

شرایط واگذاری زمین روستائی به متقاضیان

• 1. ایرانی الاصل بودن
• 2. داشتن تأهل یا حداقل 26 سال سن

تبصره

واگذاری زمین به متقاضیان خواهر در صورتیکه سرپرست خانواده باشند.

• 3. داشتن برگه پایان خدمت وظیفه و یا معافیت دائم
• 4. متقاضی (بومی) نباید دارای زمین مسکونی یا سابقه اخذ آن از دولت و نهادهای انقلاب باشد.
• 5. متقاضی باید متعهد سکونت در محل مورد نظر پس از اخذ زمین شود.
• 6. سپردن تعهد برای اخذ پروانه ساختمانی و شروع عملیات ظرف مدت 3 ماه پس از تحویل زمین و احداث بنا

مراحل واگذاری زمین روستائی

• 1. دریافت معرفی نامه از شورای اسلامی روستا جهت واگذاری زمین
• 2. ارایه معرفی نامه و مدارک مورد نیاز پرونده به کارشناس امور زمین دفتر نمایندگی بنیاد مسکن در بخش
• 3. بررسی پرونده، مشخص نمودن قطعه زمین توسط کارشناس
• 4. واریز هزینه های واگذاری توسط متقاضی
• 5. تکمیل برگ واگذاری موقت زمین و عقد قرارداد با متقاضی
• 6. تهیه صورت جلسه واگذاری زمین توسط کارشناس امور زمین با متقاضی.

تعریف تفکیک

منظور تفکیک ملک واقع در بافت مسکونی روستا به دو یا چند قطعه مجزا با رعایت مقررات جاری در روستاها چه دارای سند رسمی باشد یا سند عادی داشته باشد.

شرایط تفکیک

• 1. رعایت حداقل مساحت تفکیک قطعات طبق ضوابط طرح هادی روستایی الزامی است.
• 2. تفکیک متناسب با کاربری و با رعایت آن امکان پذیر می باشد.
• 3. طراحی و قطعه بندی اراضی باید مطابق با ضوابط و معیارهای طرحهای هادی روستایی انجام گیرد.
• 4. در صورت عدم تهیه طرح هادی برای روستاهای مورد نظر تفکیک اراضی مطابق دستور العملی خواهد بود که بوسیله بنیاد مسکن انقلاب اسلامی تهیه و ابلاغ می گردد.

مدارک مورد نیاز تفکیک

• 1. درخواست کتبی متقاضی
• 2. سند مالکیت رسمی یا عادی
• 3. کروکی تفکیک ملک
• 4. موقعیت ملک در نقشه وضع موجود روستا

برنامه ریزی روستایی

برنامه ریزی روستایی یك توسعه اجتماعی و اقتصادی كمی، منطقی و دارای تاسیسات و نهادهای معلوم است كه در زمان مشخصی از طریق فعالیت های عمومی سنجیده شده، برای بدست آوردن سود اقتصادی در روستا به وسیله ایجاد تعادل شكل می گیرد.

برنامه ریزی روستایی عبارتست از ایجاد تغییر و تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ... در محیط روستا با تكیه بر توانهای محیطی روستا و بهره وری از امكانات و توانهای خارج از محیط روستا.

 (‌صیدائی سید اسكندر، برنامه ریزی روستایی در ایران، جهاد دانشگاهی واحد اصفهان - 1388 صص 7-6)

اهداف برنامه ریزی روستایی

برای برنامه ریزی روستایی هشت هدف عمده مشخص می شود از جمله.

• 1. حفظ محیط زیست روستا به منظور تداوم بخشید ن به حیات و بقای منابع طبیعی.
• 2. اختصاص اراضی به بهره برداری های مطلوب و از پیش تعیین شده.
• 3. توسعه بهداشت وسلامت انسان در مناطق روستایی.
• 4. جلوگیری از تخریب مكان های زیبا و طبیعی روستا.
• 5. ایجاد رفاه برای ساكنان روستا.
• 6. ایجاد و آ‌ماده ساختن موسسات اجتماعی، اقتصادی و دولتی در روستا
• 7. توجه به ایجاد ساختمان های جدید مناطق روستایی كه این ساختمان ها الزاما باید با محیط طبیعی روستا هماهنگ بوده باشند.
• 8. تهیه طرح هادی روستا.

 ( معاونت آموزشی جهاد دانشگاهی، راهنما جامع مدیریت روستایی، سال 1388- ص 39)

چگونگی اجرای برنامه ریزی های به عمل آمده

بدون تردید برنامه ای قابل اجراست كه با اصول و قواعد صحیح و با توجه به امكانات و اعتبارات محلی و دولتی و واقعیت های موجود هر محل تدوین شده باشد و از سوی دیگر مجری و مدیر مقتدر و توانمندی داشته باشد و علاوه بر آن هماهنگی و همدلی بین سه عنصر مردم، شورا یا دهیار و نهادهای دولتی به شكل قابل قبولی وجود دا شته باشد. با این حالب راهكارهای اجرایی برای تحقق توسعه روستایی در حوزه های مختلف اینگونه مطرح شده است.

راهكارهای اجرایی- در راستای رویكرد جامع و راهبرد توسعه همه جانبه و پایدار روستایی، راهكارهای اجرایی پیشنهادی برای تحقق توسعه روستایی به تفكیك هر یك از حوزه های نهادی، سیاستگذاری، اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و فضایی كالبدی به شرح ذیل است.

حوزه اجتماعی

• ایجاد زمینه های شناخت مردمی با تقویت و تاكید بر بهره گیری از دانش بومی.
• افزایش آگاهی مردم نسبت به حقوق اجتماعی خود.
• تقویت گروه های كار وتشكل های كوچك به ویژه زنان و جوانان
• ایجاد و تقویت گروه های تسهیل گر
• گسترش عدالت اجتماعی ( درون نسلی)
• تقویت رسانه ها از جمله رسانه های مربوط به توسعه روستایی
• ایجاد و تقویت رویكرد مشاركتی و تحرك اجتماعی
• آموزش و ارتقای مهارت های آگاهی بخش
• تشكیل و تقویت نهادهای غیر دولتی، تشكل های مردمی و محلی برای مشاركت بیشتر در توسعه محلی به ویژه تشكل های مربوط به زنان وجوانان
• ایجاد ساختارها و برنامه های ترویجی مناسب برای گسترش اشتغال غیر كشاورزی در مناطق روستایی افزایش كیفیت زندگی روستاییان.
• تقویت مشاركت تعاملی متكی بر 3 عنصر مردم، نهاد ها ی محلی و نهادهای دولتی حوزه اقتصادی
• افزایش نسبت و سهم فعالیت های غیر كشاورزی در نواحی روستایی
• تحول و توسعه فرصت های شغل و تنوع بخشی به فعالیت های اقتصادی
• افزایش فرصت های دسترسی عادلانه به زمین و سایر منابع تولید
• افزایش سرانه سرمایه گذاری و اعتبارات عمرانی در نواحی روستایی
• تسهیل و تقویت سرمایه گذاری بخش خصوصی و غیر دولتی در نواحی روستایی
• ارتقای بهره وری از عوامل تولید و افزایش در آمد روستاییان.
• ایجاد و تقویت نهادهای مالی و اعتباری فرد محلی و غیر دولتی
• حمایت موثر از تولید كنندگان خرده پا وكوچك مقیاس
• ا فزایش خود اتكایی اقتصادی در جوامع محلی روستایی
• ایجاد تقویت صنایع كوچك در نواحی روستایی
• حمایت از نیروهای كار آ‌فرین در روستاها
• افزایش فرصت اشتغال برای بهره برداران بدون زمین در امور منابع طبیعی فعالیت های غیر كشاورزی اصلاح و سازماندهی نظام مدیریت واحدهای بهره برداری اصلاح و سازماندهی نظام مدیریت واحدهای بهره برداری

تقویت گردشگری روستایی

توسعه بازارهای محلی و هسته های بازارهای صادراتی برای مبادله محصولات كشاورزی و غیر كشاورزی تحول در سا ختارهای اقتصادی برای ترغیب مشاركت بخش غیر دولتی و خصوصی در فعالیت های اقتصادی

حوزه فضایی - كالبدی

افزایش قدرت مردم در تامین و بهره مندی از امكانات خدماتی مورد نیاز متناسب با نظام سلسله مراتب سكونت گاهی

تنسیق نظام كاربری اراضی متناسب با ظرافتهای محیطی در نواحی روستایی

تجدید و تدقیق انواع نواحی روستایی

استمرار بهسازی كالبدی محیط های روستایی با رعایت ملاحظات اقتصادی- اجتماعی و بهره گیری از برنامه ریزی مشاركتی

تقویت شهرهای كوچك، به منظور توسعه محلی و روستایی

اولویت بندی و تجهیز مراكز برتر روستایی به خدمات مورد نیاز

افزایش منطق پذیری توزیع جمعیت وفعالیت به تناسب توانهای محیطی

ایمن سازی ساكن روستایی

كاهش و تعدیل شكافهای توسعه میان نواحی روستایی

افزایش فرصت های برابر با جوامع شهری و روستایی در زمینه برخورداری از منابع و نتایج برنامه های توسعه.

حوزه زیست محیطی

تدوین قوانین ومقررات مناسب برای حفاظت از اراضی كشاورزی به منظور استمرار تولید

افزایش پایداری وحفاظت از منابع پایه تولید در مناطق آسیب پذیری روستایی

ایجاد و تقویت شبكه دفع فاضلاب و پسماند ها در محیط های روستایی

حفظ، احیا و ظرفیت سازی در منابع پایه تولید روستایی

رعایت ملاحظات زیست محیطی در برنامه ریزی توسعه روستایی

افزایش آگاهی مردم روستایی و نهادها و مدیریت محلی در زمینه محدودیت های محیطی

افزایش توانایی مردم و اجتماعات روستایی برای مقابله با مخاطرات طبیعی وكاهش دامنه آسیب پذیری بهره گیری از فناوری های جدید و سازگار با مقتضیات محلی در نواحی روستایی فرابخشی محلی تلفیق اصول حفاظت استفاده از منابع پایه در برنامه های توسعه بخشها

حوزه نهادهای و سیاستگذاری

• ایجاد تقویت شبكه های نهادی
• ایجاد نظام فراگیر داده ها و اطلاعات روستایی
• ایجاد تقویت دسترسی جامعه روستایی به فناوری اطلاعات و ارتباطات
• تدوین قوانین مناسب برای جلب نظر و تضمین مشاركت عمومی و جمعی
• تفویض اختیار و تقویت مدیریت محلی به منظور مشاركت بیشتر در برنامه ریزی های توسعه محلی
• تهیه و اجرای برنامه های محلی به منظور اصلاح و تكمیل سطوح مكا نی نظام برنامه ریزی در كشور
• تشكیل سازمان عمران و توسعه روستایی كشور زیر نظر ریاست جمهوری
• تشكیل شورای عالی توسعه روستایی به عنوان عالی ترین مرجع تصمیم گیری در زمینه برنامه ریزی توسعه روستایی
• تشكیل سازمان نظام مهندسی توسعه روستایی به عنوان نهاد نظارتی توسعه روستایی
• تشكیل انجمن علمی توسعه روستایی
• ایجاد رسته وگرایش برنامه ریزی توسعه روستایی در نظام فنی و اجرای كشور

تهیه و اجرای طرح های جامع محلی توسعه روستایی به منظور هماهنگی بخش ها و فعالیت ها در نواحی روستایی تفكیك دقیق وظایف و مسئولیت های برنامه های ملی، منطقه ای و محلی از یكدیگر به گونه ای كه هر یك به ترتیب به عنوان برنامه های راهبردی، ساختاری و عملیاتی (‌طرح ریزی) عمل كنند. ( معاونت آموزشی جهاد دانشگاهی، راهنمای جامع مدیریت روستایی، سال 1388، صص 56-39)

اهمیت و ضرورت برنامه ریزی روستایی

اهمیت و ضرورت برنامه ریزی روستایی را می توان از ابعاد مختلف تحلیل نمود.

• 1. سیستمی و یكپارچه دیدن فضای ملی
• 2. عدالت اجتماعی و تعادل منطقه ای
• 3. اثرات دیدگاه های مختلف اجرا شده - ناكامی راهبردهای توسعه روستایی
• 4. كمیت جمعیتی
• 5. تولیدات استراتژیك

1- سیستمی و یكپارچه دیدن فضای ملی

فضاهای روستایی، زیر سیستمی از فضای ملی می باشند كه چگونگی كار كرد آنها در پویایی و یا عدم پویایی سیستم ملی اثر گذار است.

ساخت وكار كرد روستاها در توسعه ملی اثر گذار خواهد بود و تحولات و پویایی ساختی و عملكردی فضای ملی اثر گذار بر ساخت و عملكرد روستاها خواهد بود.

2- عدالت اجتماعی و تعادل منطقه ای

یكی از ابعاد دیگر ضرورت و اهمیت برنامه ریزی روستایی به دیدگاه ارزشی حاكم بر كل نظام برنامه ریزی كشور ما كه توجه به قسط، عدل و عدالت اجتماعی می باشد بر می گردد، بر اساس دیدگاه عدالت اجتماعی برخورداری از مواهب، سرمایه ها و امكانات مختلف از حقوق مسلمه همه افراد و مناطق می باشد.

3- ناكامی راهبردهای توسعه روستایی

راهبردهای مختلفی برای توسعه روستایی و توسعه ملی ارایه و دركشور حداقل در هشتاد ساله اخیر اجرا گردیده است این راهبرد ها به دلایل متعدد نتوانست موجب پایداری روستایی گردد.

راهبردهای قطبی شدن، رشدكمی نوسازی، وابستگی، اصلاحات ارضی و ... پیامدهای منفی برای روستاهای كشورمان داشت. در مواردی بافت و ساخت اجتماعی و اقتصادی روستاها را به جهات خاصی سوق داده و آ‌نها را از تولید كننده پویا بودن به اقشاری وابسته و مصرفی تبدیل نموده و سیل مهاجرت های روستاییان را موجب گردیده است.

4- كمیت جمعیتی

جامعه روستایی كشور چه از نظر تعداد جمعیت و چه از حیث سهم درصد جمعیتی كه دركشور دارد قابل ملاحظه می باشد.براساس نتایج سرشماری سال 1385 جمعیت افراد ساكن در روستا در كشورمان حدود 21 میلیون نفر و از حیث سهم درصدی نیز 30 درصد را به خود اختصاص می دهد.

5- تولیدات استراتژیك

جامعه روستایی، جامعه ای تولید كننده است. تولید محصولات كشاورزی و دامی، صنایع دستی، مواد خام مورد نیاز صنایع و .... از گذشته تا كنون، همواره از روستا و مناطق روستایی جایگاه تولیدی پر اهمیتی را متصور نموده است.

 ( صیدائی سید اسكندر، برنامه ریزی روستایی در ایران 1388، صص 9-7)

برنامه های توسعه کشور پس از انقلاب

در تاریخ 11 بهمن 1368 قانون برنامه اول توسعه اقتصادی واجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران 1372-1368 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و عملا كشور اولین برنامه توسعه خود را بعد از انقلاب اسلامی شروع نمود.

برنامه اول توسعه اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی و جایگاه روستاها

برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران برای دوره 1372- 1368 هـ. ش تهیه شد. سند برنامه اول به صورت ماده واحده و دو قسمت و یك پیوست و دارای 52 تبصره با اعتبار عمرانی 8189 میلیارد ریال بود. در قسمت اول برنامه، هدفهای كلی، خط مشی ها، تصویركلان برنامه ها، هدفهای كمی كلان و سیاستهای كلی آورده شد. در قسمت دوم برنامه، جداول كلان برنامه ارائه شده است.

هدفهای برنامه اول بدین قرار است.

1- بازسازی و تجهیز بنیه دفاعی 2- بازسازی و نوسازی ظرفیت های تولیدی و زیر بنایی خسارت دیده 3- گسترش فرهنگ عموم و علوم و فنون 4- رشد اقتصادی در جهت افزایش تولید سرانه، اشتغال مولد و كاهش وابستگی اقصادی با تاكید برخود كفایی محصولا ت كشاورزی ومهار تورم5- تامین عدالت اجتماعی اسلامی 6- تامین حداقل نیازهای اساسی مردم 7- اصلاح الگوی مصرف 8- اصلاح سازمان و مدیریت اجرایی و قضایی9- ایجاد امنیت فضایی وحمایت از مصرف آزادی های مشروع فردی وا جتماعی10- سازماندهی قضایی و توزیع جغرافیایی جمعیت و فعالیتها متناسب با مزیتهای نسبی هر منطقه به استثنای مواردی كه ملاحظات سیاسی و نظامی در كار است. (صیدائی، سیداسکندر، برنامه ریزی روستایی در ایران، سال 88 صص 43-42 »

برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و جایگاه روستاها

برنامه دوم توسعه اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی برای دوره 1378-1374 تهیه شد، این برنامه در آذر 1373 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، برنامه در 3 فصل و 101 تبصره تنظیم گردید. در فصول برنامه هدفها، خط مشی های سیاسی، سیاست های كلی، هدفهای كمی كلان و جداول مربوطه آورده شده است.

كل اعتبارات برنامه 186/238 میلیارد ریال و اعتبار عمرانی برنامه 029/105 میلیارد ریال بود. اهداف كلانی كیفی برنامه در 16 بند و برای هریك از بندها‍، چندین خط مشی اساسی پیش بینی شد. در این برنامه « عمران روستایی و عشایری»‌پیش بینی و اعتبار عمرانی منظور شده برای فصل عمران روستاها 1/401 و برای نوسازی روستاها 6/348 میلیارد ریال بود.

اهداف كیفی، سیاستها، اهداف كمی و برنامه های اجرایی مرتبط با عمران روستایی و برنامه دوم به شرح زیر است.

هدفهای كیفی

توسعه یكپارچه فضاهای دارای ظرفیت بالقوه رشد روستایی

بهبود كیفیت زیست، اصلاح ساختار كالبدی و بهبود كیفییت سكونتگاه های روستایی

ارتقای نقش روستاییان در اداره امور روستاها

ارتقای ظرفیت اشتغال زایی صنایع و كوچك و دستی در محیط های روستایی

برقرارری تناسب بین ارائه خدمات و جمعیت روستایی

اصلاح الگوی استقرار جمعیت در نواحی روستایی

اهداف كمی و برنامه های اجرایی

1- برنامه بهسازی و نوسازی روستاها

1-1 امكان سنجی توسعه یكپارچه در حداكثر 100 ناحیه روستایی

2-1 اصلاح كالبدی و تعیین كاربریهای اراضی برای 900 روستا شامل مراكز دهستان و روستاهای مركزی

3-1 بهسازی 500 مركز دهستان

4-1 ا یمن سازی 5000 هزار واحد مسكونی روستایی در مقابله با آسیب های سوانح طبیعی

2- برنامه ساماندهی روستاهای پراكنده

1-2 ادغام و تجمع جمعیت 100 نا حیه روستایی پراكنده

3- برنامه ایجاد و توسعه صنایع روستایی

1-3- تكمیل و راه اندازی 33 ناحیه صنعتی روستای نیمه تمام

2-3- ارتقای مهارت فنی صنعتگران روستایی به میزان 340 هزار نفر در روز

 (‌ صیدائی سید اسكندر، برنامه ریزی روستایی در ایران، سال 1388 صص 47-45)

برنامه سوم توسعه و جایگاه روستاها

برنامه سوم توسعه اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران برای دوره 1383-1379 تهیه شده است. سند برنامه از نظر شكل و محتوی- تا حدودی با دو برنامه پیشین تفاوت دارد. برنامه در 3 بخش كه شامل حوزه های فرا بخشی- امور بخشی و اجرا و نظارت، 26 فصل و 199 ماده تنظیم گردیده است.

اعتبار مصوب عمرانی برنامه 8/213036 میلیارد ریال و هدف كمی رشد 6 درصد بود.

در برنامه سوم، عمران و توسعه رسوتایی در فصل 18 برنامه تحت عنوان « عمران شهری و توسعه و عمران روستایی آورده شده است. این فصل دارای 5 ماده است كه ماده 137 آن به عمران روستایی به شرح زیر پرداخته است.

الف- به منظور تسریع در امور توسعه و عمران روستاها و توجه ویژه به بهبود معیشت روستاییان، دولت مكلف است نسبت به انجام امور زیر طی دوران برنامه اقدام كند.

• 1. تعیین نقش و قلمرو وظا یف و ارتباطات دستگاها وسازمانهای مرتبط با توسعه و عمران روستاها درجهت سازماندهی مجدد و حذف فعالیت های مشابه و موازی.
• 2. واگذاری بخشی از فعالیت های اجرایی دستگاه های دولتی به شوراهای اسلامی و دستگاه محلی و موسسات و شركت های غیر دولتی.
• 3. تعیین ضوابط برای خدمات زیر بنایی در محیط روستایی و سطح بندی و ارائه خدمات و تجهیز فضاهای روستایی كشور بر اساس طرح های توسعه وعمران مصوب.
• 4. حمایت از موسسات غیر دولتی تامین كننده اعتبارات فرد از قبیل عمران و توسعه روستایی به منظور ارائه تسهیلات به روستاییان برای فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
• 5. ساماندهی فضاها وسكونتگاه های روستایی به منظور توسعه هماهنگ و موزون فعالیت های كشاورزی، صنعتی و خدماتی از طریق توزیع مناسب جمعیت و استقرار بهینه خدمات در محیط های روستایی و حمایت از اجرای آن.
• 6. حمایت از سرمایه گذاریهای خصوص و مردمی در محیط روستایی با تامین تسهیلات مناسب به ویژه برای سرمایه گذاری های اشتغال زا و پرداخت بخشی از سود تسهیلات اعطایی برای مناطق توسعه نیافته.
• 7. ساماندهی كوچ وحمایت از اسكان عشایر داوطلب.

ب - به منظور هویت بخشی به سیما و كالبد شهرها و روستاهای كشور و انطباق مشخصات كلیه ساختمانهای مسكونی و غیر مسكونی.

ج) ‌دولت موظف است همه ساله اعتبارات خاصی را در لوایح بودجه به نحوی پیش بینی نماید تا پس از پایان برنامه سوم، كلیه روستاهای با لای20 خانوار از راه مناسب، مدرسه، آب شرب بهداشتی، برق و تلفن برخوردار باشند.

د) به منظور ایجاد اشتغال در مناطق روستایی به ویژه در مناطق توسعه نیافته، صندوقی تحت عنوان صندوق قرض الحسنه توسعه اشتغال روستایی با سرمایه دولت و مردم تاسیس می شود.

برنامه چهارم توسعه و جایگاه روستاها

از ویژگیهای این برنامه، گنجانده شدن برنامه میان مدت در چهار چوب چشم انداز بلند مدت20 ساله كشور است. رسالت برنامه های میان مدت 5 ساله در این چشم انداز بدین قرار است.

برنامه 5 ساله چهارم- رشد پایدار اقتصادی دانایی محور

برنامه 5 ساله پنجم- تثبیت مبانی رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی

برنامه 5 ساله ششم و هفتم- توسعه پایدار و دانش بنیان كشور و تامین عدالت اجتماعی

از این رو سند برنامه چهارم توسعه با چهار هدف كلی تهیه شده است.

• توسعه دانش پایه، عدالت محور و در تعامل با جهان
• تامین امنیت مطمئن ملی و بازدارندگی همه جانبه.
• صیانت از هویت و فرهنگ اسلامی- ایرانی
• حاکمیت موثر و استقرار دولت شایسته

برنامه چهارم توسعه، دارای 7 بخش، پانزده فصل، 161 ماده و در 3 سطح تهیه شده است. سطح اول برنامه شامل، لایحه برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است كه فصول و مواد برنامه در آن آورده شده است. سطح دوم برنامه كه شامل سندهای توسعه بخشی، فرا بخشی و استانی است و سطح سوم برنامه شامل، آ‌یین نامه های اجرایی برای تسهیل اجرای احكام برنامه می باشد.

در فصل اول قانون برنامه چهارم كه عنوان رشد سریع، مستمر و پایدار را دارد. ماده 18 به مسائل توسعه روستایی می پردازد.

« ماده 18- دولت موظف است به منظور ارتقا شاخص های توسعه روستایی، سند مالی توسعه روستایی را با محورهای زیر تهیه و در مناطق روستایی و عشایری به مرحله اجرا در آورد.

الف) ارتقاء بهره وری درعوامل تولید كشاورزی و حمایت از فنون برتر وگسترش فرصت های شغلی جدید به ویژه در فعالیت های كشاورزی وخدمات وابسته

ب) تقویت مهارت های زنان وحمایت از سرمایه گذاران ومشاغل زنان روستایی و عشایری

ج) ارتقاء فرهنگ كار بهره وری و دانش روستاییان و عشایر

د) توسعه زیر بنایی لازم در روستاهای بالای 20 خانوار به ویژه حمایت از سرمایه گذاری در مسكن روستایی و اسكان عشایر

هـ) تسریع در صدور اسناد مالكیت اراضی كشاورزی وحمایت از مدیریت تعادل دام و مرتع به منظور حفاظت از منابع آب وخاك كشور.

و) كمك وحمایت از توسعه بیمه مسكن روستاییان برای مقابله با خسارات ناشی از حوادث طبیعی

ز) دسترسی به سبد مطلوب غذایی و رفع سوء تغذیه و تعمیم بیمه های اجتماعی و درمانی، بیمه محصولات و عوامل تولید كشاورزی از طریق هدفمند كردن یارانه ها

ح) ‌ارتقاء بهداشت و سلامت روستاییان و عشایر با مشاركت مردم

ط) بهسازی اماكن خصوصی، عمومی و اماكن دامی با مشاركت روستاییان

مقدمات تهیه برنامه پنجم توسعه

برنامه پنجم توسعه كه دومین برنامه از سند چشم انداز افق20 ساله كشور می باشد مراحل تهیه و تصویب آن باید تا اسفند ماه سال 1388 به انجام رسد و از ابتدای سال 1389 برنامه پنجم توسعه، مرحله عملیاتی خود را آغاز نماید. به دلیل اهمیت برنامه پنجم توسعه، دولت، مجلس شورای اسلامی و مجمع تشخیص مصلحت نظام هر یك با توجه به وظایف خود مقدماتی را در خصوص سیاست های كلی مربوط به تهیه و تدوین برنامه در دست اقدام دارند.

برنامه پنجم توسعه به دلایل زیر از اهمیت خاصی برخوردار است.

1- برنامه چهارم توسعه چون اولین برنامه از سند چشم انداز بود، انطباق آن و وفاق نظر برای عملیاتی شدن آن زمان زیادی را گرفت و در مواردی مطابق با هدفهای سند چشم انداز نتوانست پیش برود.

2- برنامه پنجم توسعه باید عدم تحقق اهداف برنامه قبلی را جبران نماید.

3- جهت گیریهای اساسی اصل 44 قانون اساسی در خصوص فعالیت گسترده تر بخش خصوصی و عدم انحصارات دولتی باید بدقت در آن ملاحظه و رعایت گردد.

4- تعاملات جهانی و توسعه پایدار سیستمی بدقت مد نظر قرار گیرد.

5- توجه به جامعه روستایی بیشتر شود.

 ( صیدائی سید اسكندر، برنامه ریزی روستایی در ایران، سال 1388 صص 56-49)

فرآیند برنامه ریزی توسعه روستایی ایران

فرآیند برنامه ریزی توسعه روستایی مستلزم بررسی و پویشی سنجیده وعلمی از توسعه و حلقه های متصل با رویكردها، راهبردها وخط مشی های توسعه ی روستایی پایدار است كه می با ید متناسب با شرایط و اوضاع و اصول جغرافیایی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نواحی مختلف تدوین شود و به اجرا در آید.

فرآیند برنامه ریزی توسعه روستایی ایران شامل مراحل زیر است.

 تعیین موضوع

اولین مرحله در فرآیند برنامه توسعه روستایی ایران، تعیین موضوع مورد بررسی است، موضوع مورد بررسی می تواند از حیث گستردگی و پوشش جغرافیایی، طیف وسیعی ومتنوعی را در خود داشته باشد.

تعیین هدف

هدف در برنامه ریزی از جایگاه خاصی برخوردار است. هدف جهت دهنده به سایر مراحل برنامه ریزی است. روشن و دقیق بودن هدف، دستیابی به آن را امكان پذیر می نماید.

اهداف را می توان از ابعاد مختلف تقسیم بندی نمود1- هدف می تواند كمی و یا كیفی باشد2- هدف می تواند كلی و یا جزیی باشد3- هدف می تواند اصلی و یا فرعی باشد.

اهداف باید قابلیت كمی شدن و سنجش و ارزش یابی شدن را داشته باشند تا اندازه گیری آن امكان پذیر باشد.

شناخت ( جمع آوری اطلاعات)

سومین مرحله از فرآیند برنامه ریزی توسعه روستای ایران، شناخت كامل جامعه مورد برررسی است.

برنامه ریزی توسعه روستایی در هر سطحی اعم از ( روستا، دهستان، بخش، شهرستان، استان، فضای ملی) می خواهد باشد باید تحلیلی دقیق از موقعیت، شرایط، توانمندیها و محدودیت ها با تكیه بر فضا كه فصل مشترك تمام پدیده ها می باشد داشته باشیم.

الف- اطلاعات طبیعی

اطلاعات طبیعی جامعه مورد بررسی كه در حقیقت بستر وفضای جامعه را شكل می دهد می تواند شامل بخش های زیر باشد.

• 1. حدود جغرافیایی قلمرو مورد مطالعه ( موقعیت نسبی و ریاضی)
• 2. وسعت، پراكندگی و توپرگرافی قلمرو مورد مطالعه
• 3. وضعیت اقلیمی و آب و هوایی قلمرو مورد مطالعه
• 4. رژیم دمایی (‌حداكثر، حداقل، میانگین دما، حداقل مطلق، حداكثر مطلق دما و ....
• 5. وضعیت بارش قلمرو مورد مطالعه
• 6. میزان بارش
• 7. چگونگی پراكنش و نحوه توزیع فصلی وماهانه، حداكثر روزانه
• 8. رطوبت
• 9. میزان، میانگین، حداكثر، حداقل رطوبت
• 10. خاك و قا بلیت اراضی قلمرو مورد مطالعه
• 11. انواع خاك
• 12. قابلیت خاك
• 13. منابع آب
• 14. آب های سطحی
• 15. رودخانه
• 16. چشمه
• 17. قنات
• 18. آب های زیر زمینی
• 19. كمیت
• 20. زمین شناسی کیفیت
• 21. زمین شناسی
• 22. تحولات زمین شناسی
• 23. لرزه خیزی
• 24. گسل های مهم
• 25. پوشش گیاهی قلمرو مورد مطاله

ب- اطلاعات اجتماعی

شناخت اجتماعی یا جمع آوری اطلاعات ا جتماعی شامل موضوعاتی همچون جمعیت، نرخ رشد، گروه های سنی، تركیب جمعیت مهاجرت، وضعیت سواد، بهداشت، وضعیت فرهنگی و ... می شود.

سرفصل های مهم این بخش به شرح زیر است

• 1. جمعیت
• 2. سواد
• 3. خصوصیات فرهنگی
• 4. وضعیت بهداشت

ج- اطلاعات اقتصادی

در این مبحث ساختار اقتصادی قلمرو مطالعاتی از جمله منابع درآمدی، وضعیت فعالیت، چگونگی دادوستد، اشتغال، نقش بخش های تولیدی در قلمرو مطالعاتی، مزیت های نسبی، توان مالی، سرمایه گذاریهای بخش های مختلف و ... بررسی می شود با توجه به اهمیت ساختار وضعیت اقتصاد و تداوم و پایداری فعالیت ها، تصویر دقیقی از موضوعات اقتصادی ضروری است.

• 1. وضعیت فعالیت در قلمرو مطالعاتی
• 2. منابع مهم درآمدی مردم
• 3. کمیت اراضی كشاورزی
• 4. جایگاه صنعت در قلمرو مطالعاتی
• 5. جایگاه خدمات در قلمرو مطالعاتی
• 6. مزیت های نسبی قلمرو و مطالعاتی
• 7. توانمندی های بالقوه و بالفعل اقتصادی قلمرو مطالعاتی
• 8. وضعیت تكنولوژی قلمرو مطالعاتی
• 9. وضعیت فناوری اطلاعات ICT در قلمرو مطالعاتی
• 10. پیش بینی پروژه های موثر برای شكو فایی اقتصادی قلمرو مطالعا تی

وضعیت زیر بنایی وكالبدی

شناخت و ضعیت زیر بنایی وكالبدی قلمرو مطالعاتی می تواند تصویری از وضع موجود زیر ساخت ها و بخش های مربوطه، وضعیت فیزیكی ساخت و سازها ارائه دهد. مهمترین سرفصل های این بخش شامل موارد زیر است.

وضعیت شبكه های ارتباطی

در این قسمت، وضع موجود را ههای ارتباطی قلمرو مطالعاتی، اعم از بزرگ راهها، راههای اصلی، ر اههای فرعی، راه آهن، چگونگی ارتباط و سلسله مراتب ارتباطی این شبكه ها، وضعیت كیفی شبكه ها از حیث آسفالته - شوسه- خاكی و ... چگونگی اتصال به محوره های اصلی كشور و حجم رفت و آمد در شبكه ها مورد بررسی قرار می گیرد.

وضعیت انرژی

در این مبحث وضعیت منابع مختلف انرژی از جمله، برق، گاز و سایر منابع انرژی همانند نفت، گازوییل، بنزین و غیره در قلمرو مطالعاتی بررسی و كم وكیف آن مشخص می گردد.

وضعیت خدمات ارتباطی

كم وكیف وضعیت خدمات ارتباطی مختلف همانند، تلفن ثابت، تلفن همراه، دفاتر مخابرات، دفاتر ICT روستایی دفاتر پست - صندوق پست و حوزه عملكردی هریك از آنها و در صد برخورداری مشخص می گردد.

وضعیت مسكن قلمرو مطالعاتی

در این قسمت، انواع مساكن، كم وكیف مسكن، سرانه های مختلف مسكونی- خدماتی اداری- بهداشتی - آموزشی و... بررسی می شود.

مرحله طبقه بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات

چهارمین مرحله از فرآیند برنامه ریزی توسعه روستایی، طبقه بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات تهیه شده در مرحله سوم می باشد. با طبقه بندی نمودن اطلاعات كه متناسب با نوع هدف انجام می گیرد و سازماندهی نمود ن آنها و همچنین با تجزیه و تحلیل اطلاعات می توان، همبستگی، وابستگی، اثر پذیری، اثرگذاری، میزان توسعه یافتگی، تعیین میزان مركزیت، سطح بندی سلسله مراتبی توسعه روستایی، تعیین رتبه ها ی برتر، پیش بینی تحقق یافتگی در ‌آینده تعیین نوع رابطه، تعیین اهمیت هر یك از متغیرها، تعیین میزان ماندگاری جمعیت در روستا، تعیین درجه توسعه یافتگی نواحی روستایی و توانهای مختلف نقاط روستایی، مكان یابی بهینه فعالیت ها ی كانونهای جمعیتی، تاثیر پذیری و تاثیر گذاری ده ها و صدها عوامل بر یكدیگر و نتایج هر مورد برای برنامه ریزی به دقت مشخص می گردد.

ارائه راه حل ها

پنجمین مرحله از فرآیند برنامه ریزی توسعه روستایی، ارائه راه حل های مناسب برای توسعه با توجه به شناخت و تحلیل بدست آمده در مراحل قبل است.

ارایه راه حل برای هر نقطه روستایی، متناسب با توانمندی های آن روستا باید پیش بینی گردد.

قلمرو های روستایی ایران دارای مزیت های نسبی و توانمندی های مختلف انسانی می باشند.

مجموعه ای از استراتژی های زیر ممكن است برای توسعه روستاها با توجه به تنوع توانمندی آ‌نها وجود داشته با شند.

• 1. استراتژی توسعه كشاورزی نوین
• 2. استراتژی توسعه دامپروری
• 3. ا ستراتژی توسعه صنعت
• 4. استراتژی توسعه صنایع دستی
• 5. استراتژی توسعه خدمات
• 6. استراتژی توسعه فناوریهای نوین
• 7. استراتژیهای تلفیقی

انتخاب راه حل بهینه

بر اساس نتایج ارزیابیها بهترین راه حل را می توان از بین راه حل های مرحله قبل انتخاب نمود. راه حل بهینه می باید دارای خصوصیات زیر باشد.

• 1. تحقق پذیر باشد.
• 2. توجیه اقتصادی لازم را داشته با شد.
• 3. مورد پذیرش مردمی قرار گیرد.
• 4. تكنولوژی مناسب داشته باشد.
• 5. به محیط زیست صدمه وارد ننماید.
• 6. قابل انعطاف باشد.

وقتی راه حل بهینه با توجه به خصوصیات فوق الذكر انتخاب گردید، برنامه ریز به كمك سایر عوامل مرحله بعدی فرآیند برنامه ریزی را دنبال می نماید.

اجرا

هفتمین مرحله در فرآیند برنامه ریزی روستایی، اجرا وعملیاتی نمودن فعالیت ها می باشد. بر اساس نقشه های طراحی شده ومحاسبات مرحله ششم، اقدامات عملیاتی شروع می شود.

نظارت و ارزیابی

نظارت و ارزیابی بر روند برنامه ریزی در راستای اهداف مورد نظر، یكی از مراحل مهم فرآیند برنامه ریزی روستایی محسوب می گردد. نظارت و ارزیابی می تواند در تمام مراحل فرآیند برنامه ریزی اعمال گردد.

درصورتی كه نظارت و ارزیابی در حین اجرای برنامه باشد، همواره با تطبیق مراحل مختلف با آنچه هدف بوده، می توان به راحتی هماهنگی را تشخیص داد و مدیریت نمود تا با كمترین هزینه ممكن فعالیت ها دقیقا در راستای اهداف مورد نظر طراحی شده قرار گیرند.

 ( صیدائی سید اسكندر، برنامه ریزی روستایی در ایران، سال 1388، صص 66-57)